Ενώ ο Βούδας αντιλαμβανόταν τον Νου ως μια «ροή» ή ένα «ρεύμα» νοητικών συμβάντων (viññānasota), κατοπινοί στοχαστές του abhidhamma πιθανολόγησαν ότι στη πραγματικότητα ήταν μια σειρά από ξεχωριστές στιγμές σκέψης (cittavīthi) που εγείρονται και περνούν με μεγάλη ταχύτητα.
Αργότερα η θεωρία εξελίχθηκε διατυπώνοντας ότι η σκέψη της τελευταίας στιγμής (cuticitta) ενός ανθρώπου πριν το θάνατό του θα καθορίσει την επόμενη ζωή του. Αυτή η ιδέα υπάρχει στη Theravada και φαίνεται να είναι μια αδικαιολόγητη εξέλιξη των διδασκαλιών του Βούδα και σε αντίθεση με την ιδέα του για το κάμα και την αποτελεσματικότητα της ηθικής.
Η θεωρία της σημασίας της σκέψης της τελευταίας στιγμής δεν αναφέρεται σε καμία από της ομιλίες του Βούδα και ούτε αργότερα στο Abhidhamma Pitaka. Οι Tipitaka έχουν καταγράψει πολλές περιπτώσεις όπου ο Βούδας συμβούλεψε τους ανθρώπους που πέθαιναν ή ήταν σε κρίσιμη κατάσταση. Εάν η τελευταία σκέψη είναι πραγματικά ζωτικής σημασίας για την μοίρα ενός ατόμου, θα περίμενε κανείς ότι τέτοιες περιπτώσεις θα ήταν οι πιο κατάλληλες στιγμές για εκείνον να το αναφέρει αυτό, κάτι όμως που ποτέ δεν έκανε. Ούτε το αναφέρει πουθενά αλλού. Στο Mahānāma μία φορά κάποιος εμπιστεύτηκε στον Βούδα το άγχος του για το θάνατό του σε μια εποχή που ο νους του ήταν στενοχωρημένος και σε σύγχυση, πιστεύοντας ότι το γεγονός αυτό θα τον οδηγήσει σε μια κακή αναγέννηση. Ο Βούδας τον διαβεβαίωσε ότι, επειδή είχε για μεγάλο χρονικό διάστημα αναπτύξει την πίστη, την αρετή, την μάθηση, την απάρνηση και την σοφία, δεν είχε λόγο να φοβάται, ότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε να συμβεί (SV, 369).
Η θεωρία για τη σημασία της υποτιθέμενης τελευταίας σκέψης της τελευταίας στιγμής, εμφανίζεται για πρώτη φορά σε μη εξελιγμένη μορφή στο Milindapañha (περίπου τον 1ο αιώνα μ.Χ.), το οποίο λέει: «Αν κάποιος έκανε αδέξια πράγματα για εκατό χρόνια, αλλά κατά τη στιγμή του θανάτου του ο νους ήταν πλήρως στον Βούδα, θα ξαναγεννηθεί ανάμεσα στους θεούς.»(Mil.80). Μέχρι τη στιγμή που το Visuddhimagga συντέθηκε, αυτή η απόκρυφη ιδέα είχε επεξεργαστεί λεπτομερώς και είχε φθάσει να θεωρείται ορθόδοξη (Vis.458-60). Εκτός από το ότι δεν έχει διδαχθεί από τον Βούδα, υπάρχουν πολλά φιλοσοφικά, ηθικά και λογικά προβλήματα στη θεωρία ότι η σκέψη της τελευταίας στιγμής είναι ο αποφασιστικός παράγοντας για τις συνθήκες της επόμενης ζωής κάποιου.
Εάν ένας άνθρωπος έχει ζήσει μια σχετικά καλή ζωή αλλά λόγω του άγχους και της σύγχυσης που προηγείται του θανάτου του, κάνει κάποιες αρνητικές σκέψεις, σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, αυτό θα ήταν αρκετό για μια κακή αναγέννηση. Ομοίως, θα μπορούσε κανείς να είχε ζήσει μια ανήθικη και έκλυτη ζωή αλλά να «φύγει» εύκολα και ειρηνικά με αποτέλεσμα να έχει μια καλύτερη αναγέννηση. Αυτό αναιρεί όλη την ιδέα του κάμα, τη διδασκαλία ότι το σύνολο των εκ προθέσεως σκέψεών μας, τα λόγια και οι δράσεις μας, δημιουργούν τις συνθήκες για το μέλλον μας, τόσο σε αυτή τη ζωή όσο και την επόμενη. Επιπλέον, είναι πολύ δύσκολο να κατανοήσουμε πώς μία ή δύο στιγμές σκέψης, καθεμία με διάρκεια ενός χιλιοστού του δευτερολέπτου (khata), μπορούν να ακυρώσουν τα πολλά χρόνια καλών ή κακών σκέψεων, λόγων και δράσεων. Αυτή η θεωρία δεν λαμβάνει υπόψη την αιτιώδη συνάφεια. Εάν όλα είναι εξαρτώμενα, και ο Βούδας δίδαξε ότι είναι, τότε η σκέψη της τελευταίας στιγμής πρέπει να εξαρτάται από την αμέσως προηγούμενη προτελευταία, που με τη σειρά της πρέπει να εξαρτάται από την προηγούμενή της και ούτω καθεξής.
Αυτό σημαίνει ότι κάθε τι που σκεφτόμαστε, λέμε και κάνουμε στο παρόν, θα έχει αντίκτυπο σε ό, τι είναι στο μυαλό μας τη στιγμή που θα πεθαίνουμε. Ως εκ τούτου, δίνοντας έμφαση στη σκέψη της τελευταίας στιγμής δίνουμε υπερβολική σημασία στο αποτέλεσμα και παραμελούμε την αιτία, δηλαδή το πώς κάποιος ζει εδώ και τώρα. Η θεωρία της σκέψης της τελευταίας στιγμής δεν ταιριάζει καλά με άλλα πράγματα που ο Βούδας δίδαξε. Για παράδειγμα, είπε (Α.ΙΙ, 80) ότι η προσπάθεια κάποιου να επεξεργαστεί τις λεπτές και αλληλένδετες λειτουργίες της κάμα (kammavipāka) θα μπορούσε να τον τρελάνει (ummāda). Και όμως η Visuddhimagga περιγράφει με εξαιρετική λεπτομέρεια αυτό που υποτίθεται ότι συμβαίνει στον νου, λίγο πριν το θάνατο, το παρελθόν κάμα που το κάνει να συμβεί και τις καμικές συνέπειες που θα έχει στην επόμενη ζωή. Το σχόλιο του Βούδα ότι το να σκεφτόμαστε για τις περιπλοκές της κάμα μπορεί να προκαλέσει τρέλα θα πρέπει επίσης να μας κάνει πολύ προσεκτικούς στις θεωρήσεις της Visuddhimagga.
ΠΗΓΗ :ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΥΠΑΤΙΑ
